Bir kitabı okumaya karar vermeden evvel birinci cümlesine bakanlardanım. Misal; yazımını seversiniz ya da sevmezsiniz bilmem lakin Orhan Pamuk’un ‘Yeni Hayat’ının birinci cümlesi okuyucu için unutulmazdır: “Bir kitap okudum hayatım değişti.” ‘Neden?’ diye sorarsınız ve bir anda kendinizi Osman’ın, Canan isimli kızın elinde gördüğü kitabı okumasıyla birlikte değişen hayatına bir nevi ortak olursunuz.
İrlandalı müellif Edna O ‘Brien’ın yazdığı, İngiltere’de bundan 4 yıl evvel basılan ‘Kız’ (Girl) isimli romanı da okumaya bu nedenle başladım. Can Yayınları etiketiyle çıkan kitap şöyle başlıyordu: “Bir vakitler bir kız çocuğuydum ancak artık değilim. Kokuyorum. Kanlar kurudu ve her tarafım kabuk bağladı, eşarbım lime lime. İçim, bir bataklık. Arkadaşlarımla birlikte okulda kaçırıldığımız o fecî birinci gece gördüğüm bu ormandan son hız geçirildim. Yatakhanemizde birdenbire pat pat silah sesleri ve yüzleri örtülü, parlak gözlü adamlar, kentte ayaklanma çıktığı için bizi muhafazaya gelen askerler olduklarını söylediler. Korkuyoruz lakin onlara inanıyoruz. Kızlar sendeleyerek yataklarından çıkıyor, sıcak ve yapış yapış bir gece olduğundan verandada uyuyan bazıları de içeri giriyor. Allahu ekber, Allahu ekber seslerini duyduğumuz anda anladık. Güvenlikten geçmek için askerlerimizin üniformalarını çalmışlardı. Bizi soru yağmuruna tuttular…. Elleri boş dönemezlerdi, kumandanları öfkeden küplere binerdi. Sonra yaygaranın ortasında içlerinden biri sırıtarak ‘Kızlar işe yarar’ dedi….”
RÜYALAR KABUSLARA KARIŞIYOR
Edna O’Brien, bu kitapla 2014 yılında Nijerya’da terör örgütü Boko Haram tarafından kaçırılan 276 kız öğrencinin yaşadıklarını anlatıyor. (Hafızası âlâ olanlar bu olayı, Bukky Shonibare’nin başlattığı ve toplumsal medyada süratle yayılan ‘Kızlarımızı Geri Getirin’ kampanyasıyla hatırlayacaktır.) O’Brien, roman kahramanı Maryam’ın özelinde kızların öykülerini öğrenmek için kapsamlı saha araştırmaları ve röportajlar yapmış; öğrendiklerini hayal eseri bir kızda lisana getirmiş. Böylelikle Maryam’ın kaçırılışından, tutsaklığına ve tekrarlanan cinsel istismarlara, zorla evlendirilmesine, kızının doğumuna, (bir bombalı saldırıda) kaçmasına, geri dönmesine, sonra da sıkıntı duruma düşmesine kadar olan kıssasını okuyoruz. Bu kitapta gerçek, hem hayallere hem de kabuslara karışıyor desek yanlış olmaz. Bir gece vakti kaçırılan, bilmedikleri bir yere götürülürken bir halde ailelerine haber vermek isteyen kız çocuklarının yaşadıkları okuduğunuz… Canlarından korkan, her an öldürüleceklerini düşünürken birçok cinsel istismara uğrayan kızlar bunlar.
Kız, Edna O’Brien, Mütercim: Seda Çıngar Mellor, 200 syf., Can Yayınları, 2023. Kitap, okuması oldukça ağır ve duygusal manada yorucu bir okuma zira Maryam’ın yaşadıklarıyla empati yapmaya başlarsan ey okuyucu geçmiş olsun, yolun yol değil! Zira hapsedilme, kaygı ve açlığın acımasız öyküsünde insani kabahatler kol geziyor. Maryam uğradığı cinsel istismardan yeniden örgütten, sevmeyerek evlendirildiği Mahmud sayesinde bir nebze olsun kurtuluyor. Fakat muharririn makul atılımıyla Mahmud bir akında yaralandığında, toplum içindeki pozisyonu azalıyor; tıpkı Meryem’in umduğu erkek yerine bir kız çocuğu dünyaya getirmesi gibi… Ancak olaylar bitmek bilmiyor, geldi mi üst üste gelir misali kahramanımız Kuzeydoğu Nijerya’nın ormanında arkadaşı ve kızıyla birlikte kaçmaya çalışıyor. Kitabın sonuna kadar bin bir iç burkan, yürek sıkıştırıcı olay okuyucuyu bekliyor.
J.M. Coetze kitapla ilgili kitabın ardında da yer alan kıymetlendirme yazısında, “O’Brien, Nijeryalı cihatçılar tarafından kaçırılıp müthiş tacizlere maruz kaldıktan sonra oradan kurtulmayı başaran ve inatçı bir ısrarla parçalanmış hayatını yine kurmaya başlayan genç bir bayanın iç dünyasını anlatıyor. Gözü pek bir ruh hakkında yazılmış bahadır bir kitap” tabirlerini kullanıyor. Bu ortada kitabın Utku Lomlu tarafından yapılan kapağı ziyadesiyle dikkat cazip. Bunu yurt dışındaki baskısını görünce daha da yeterli anlıyorsunuz.
EDNA O’BRIEN KİMDİR?
Ben tanısam da tanımasam da kitapların müelliflerini da merak eden, onların kimlikleri ve hayatlarını da anlamaya çalışan biri olarak çabucak Edna O’Brien’ı araştırıyorum. 1930 doğumlu yani 93 yaşında. O yaşta olmasına da şaşırıyorum zira daha genç olduğunu düşünüyorum. Yapıtlarında çoğunlukla bayanların his dünyalarını ele alan muharrir, aslında eczacı. Ailesinin karşı çıkmasına karşın Çek/İrlandalı müellif Ernest Gebler’la 1954 yılında evlenip, Londra’ya taşınıyor; iki oğulları olan çiftin ayrılıklarının akabinde Gebler 1998’de ölüyor. James Joyce’un ‘Sanatçının Bir Genç Adam Olarak Portresi’ yapıtını okuyunca müellif olmak istediğini fark ediyor.
30 yaşında ‘The Country Girls Trilogy’ isimli üçlemesinin birinci kitabı ‘The Conutry Girls’ basılıyor. Çabucak akabinde ‘The Lonely Girl’ (1962) ve ‘Girls in Their Married Bliss’ (1964) kitapları geliyor. Bu kitaplar, basılmalarından kısa müddet sonra, karakterlerin seks hayatlarının açıkça tasvir etmesi nedeniyle İrlanda’da yasaklanıyor, Katolik Kilisesi’yle karşı karşıya geliyor. Müellif yılmıyor, 1970’te baskılarla geçen çocukluğunu ‘A Pagan Place’ isimli kitabında anlatıyor. Anne-babası edebiyatla ilgilenmesine şiddetle karşı çıksa da, o bildiğinden şaşmıyor. 1981 yılında Virginia Woolf hakkında ‘Virgiana’ isimli bir oyun yazıyor. Oyun, Kanada ve Londra’da sergileniyor. 1962’de aldığı Kingsley Amis Mükafatı ile 1990’da ‘Lantern Slides’ yapıtı için aldığı Los Angeles Times Book Prize’ın da ortalarında olduğu sayısız ödül alıyor. O’Brien 2006’da University College Dublin’de İngiliz Edebiyatı kısmında yardımcı profesör oluyor.
‘CESUR BİR MÜELLİF OLDUĞUNU KANITLADI’
The New York Times’tan Frencine Prose, kitapla ilgili kıymetlendirme yazısında onun İngiliz edebiyatındaki yerini öve öve bitiremiyor: “Edna O’Brien, uzun mesleği boyunca son derece cesaretli bir müellif olduğunu kanıtladı, gerçeği söylemeye kararlı, hafızası, hayal gücü ve lisanın gücüne ve hoşluğuna olan inancı dışında hiçbir şeye sadık kalmadı. Romanlarında, kısa hikayelerinde ve oyunlarında, başından beri bir çeşit rastlantısal provokatör oldu…”
Yazarın özelinden kitaba geri dönmek gerekirse, ‘Kız’ Nijeryalı cihatçılar tarafından kaçırılan Maryam’ın trajik öyküsünü anlatırken, okuyucu ziyadesiyle geriliyor. Bilhassa de okur kadınsa…