Alican Uludağ
Anayasa’nın 101’inci hususunda “Bir kimse en fazla iki sefer Cumhurbaşkanı seçilebilir” deniyor.
Bu husustan hareketle Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın seçimler için 14 Mayıs’ı işaret etmesi sonrası üçüncü kere aday olup olamayacağı tartışmalarını yine başladı. Lakin TBMM Lideri Mustafa Şentop ve Adalet Bakanı Bekir Bozdağ, Erdoğan’ın Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi’nin birinci Cumhurbaşkanı olarak 2018’de seçildiğini ve bu yılki seçimin ise ikinci olacağını belirterek Erdoğan’ın tekrar aday olabileceğini öne sürüyor. DW Türkçe’nin konuştuğu anayasaya hukukçuları ise Erdoğan’ın ikinci defa aday olması için TBMM’nin erken seçim kararı alması gerektiğini, “Aksi durumda aday olamaz” yorumunu yapıyor.
Türkiye 2023 yılında adım adım Cumhurbaşkanı ve TBMM seçimlerine giderken DW Türkçe, Cumhurbaşkanı Erdoğan özelinde yaşanan adaylık tartışmasına mercek tuttu.
2007’de iki sefer seçilme sonu getirildi
Anayasa’ya nazaran 2007 yılına kadar Cumhurbaşkanı seçimi direkt TBMM tarafından yapılıyordu. Yedi yıllığına, bir kezliğine seçilen ve tarafsız bir pozisyonda olan Cumhurbaşkanı ikinci kez aday olamıyordu. Lakin 2007’de Abdullah Gül’ün adaylığı sürecinde yaşanan 367 krizi üzerine anayasa değişikliği yapılarak cumhurbaşkanının halk tarafından seçilmesi uygulamasına gidildi. Vazife mühleti beş yıla indirilen cumhurbaşkanına iki sefer seçilme hakkı getirildi.
TBMM tarafından yedi yıllığına Cumhurbaşkanı seçilen son isim olan Abdullah Gül’ün vazife mühleti 2014’te doldu. Parlamenter sistemin uygulandığı bu periyotta Erdoğan, 2014 yılında halk tarafından seçilen birinci Cumhurbaşkanı oldu.
Eski Cumhurbaşkanı Abdullah Gül
Erdoğan’ın misyon müddetinin dolmasına iki yıl kalmışken 16 Nisan 2017’de yapılan anayasa değişikliği referandumunda Başbakanlık kaldırılarak yerine Cumhurbaşkanı Hükümet Sistemi getirildi. Anayasa değişikliği kapsamında cumhurbaşkanının yetkileri artırıldı, cumhurbaşkanı seçimi kaideleri ise değişmedi. Anayasanın 101’inci unsurunda bu durum “Cumhurbaşkanı, kırk yaşını doldurmuş, yükseköğrenim yapmış, milletvekili seçilme yeterliliğine sahip Türk vatandaşları ortasından, direkt halk tarafından seçilir. Cumhurbaşkanının vazife mühleti beş yıldır. Bir kimse en fazla iki kere Cumhurbaşkanı seçilebilir” formunda yer aldı.
Anayasanın 116’ıncı unsurunun üçüncü fıkrasında ise “Cumhurbaşkanının ikinci devrinde Meclis tarafından seçimlerin yenilenmesine karar verilmesi halinde, Cumhurbaşkanı bir sefer daha aday olabilir” düzenlemesi getirildi. Bunun için TBMM’nin üye tam sayısının beşte üç çoğunluğuyla, yani 360 milletvekilinin seçimlerin yenilenmesine karar vermesi gerekiyor.
2018’de ikinci sefer Cumhurbaşkanı seçildi
2014’te beş yıllığına seçilen Erdoğan’ın misyon müddeti olağan kaidelerde 2019’da doluyordu. Lakin iktidar, 16 Nisan 2017 referandumunda kabul edilen anayasa değişikliklerini hayata geçirme gerekçesiyle seçimleri bir yıl öne çekti. Erdoğan, 24 Haziran 2018 tarihinde yapılan seçimlerde halk tarafından ikinci defa Cumhurbaşkanı seçildi ve Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi fiilen başlamış oldu.
Muhalefet ise artık Erdoğan’ın 2014 ve 2018 yıllarında iki kere Cumhurbaşkanı seçildiğini belirterek 2023’te üçüncü kere cumhurbaşkanı adayı olamayacağı görüşünü savunuyor. Başta TBMM Başkanı Mustafa Şentop ve iktidar sözcüleri ise buna karşı çıkıyor.
Şentop, Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın 2014’te cumhurbaşkanı seçildiğini, buna imkan veren Anayasa’nın 101’inci hususunun Nisan 2018’de yürürlükten kalktığını belirterek Erdoğan’ın yürürlükten kalkan hususa nazaran bir defa seçildiğini savundu. Şentop, “Nisan 2018’de yeni bir unsur yürürlüğe geldi. O husus ‘İki kere seçilebilir’ diyor. O unsura nazaran bir defa seçildi. İki kere seçilmeyi yine yürürlüğe koymuş. Bu kararın yenilenmesi bütün vatandaşlara olduğu üzere Sayın Cumhurbaşkanı’na da tekrar aday olma ve seçilme hakkını iki kere tanımıştır” değerlendirmesini yaptı.
Korkut Kanadoğlu: Adaylığı için tek koşul Meclis’in seçimleri yenilemesidir
Peki bahsin uzmanı olan anayasa hukukçuları Erdoğan’ın Cumhurbaşkanı adaylığı tartışmasına nasıl bakıyor?
İstanbul Okan Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dekanı, Anayasa Hukukçusu Prof. Dr. Korkut Kanadoğlu, Anayasa’nın 101’inci hususuna nazaran bir kimsenin kural olarak en fazla iki kez cumhurbaşkanı seçilebildiğini anımsattı. Bu kuralın tek istisnasının TBMM tarafından seçimlerin yenilenmesine karar verilmesi olduğunu belirten Kanadoğlu, şöyle devam etti:
“Zira iki kere Cumhurbaşkanı seçilen bir kişinin tekrar Cumhurbaşkanı adayı olabilmesi fakat Anayasa’nın 116. unsuru uyarınca TBMM’nin en az 3/5 çoğunlukla seçimleri yenilemesine bağlıdır. İkinci devrinde olan bir Cumhurbaşkanının seçimlerin yenilenmesine karar vermesi halinde ise tekrar aday olamayacağı açıktır.”
Bazı hukukçu ve siyasetçilerin 2017 Anayasa değişikliğiyle parlamenter rejimden diğer bir siyasal rejime geçilmesi sebebiyle Cumhurbaşkanının misyon devrinin hesaplanmasında 2018 seçimlerini baz almalarını “hatalı” olarak gören Kanadoğlu, buna ait değerlendirmesini şöyle yaptı:
“2017 Anayasa değişikliklerinde ‘parlamenter rejimin Cumhurbaşkanı’ yahut ‘başkanlık rejiminin Cumhurbaşkanı’ biçiminde ikili bir ayrıma gidilmediği üzere mevcut cumhurbaşkanını farklı tutacak süreksiz bir hususa de yer verilmemiştir. Gerek seçilme nitelikleri gerek misyon müddeti ve gerekse seçilme haline ait rastgele bir değişiklik yapılmayan Cumhurbaşkanı’nın yetkilerinin artırılması ya da azaltılması yoluyla vazife mühleti hududunun aşılabileceği tezi Anayasa’ya karşı hiledir ve demokratik hukuk devleti unsurunu ihlal eder.”
Kanadoğlu, cumhurbaşkanı adaylık müracaatlarına ait kesin kararı verecek olan YSK’nın, 2018 Cumhurbaşkanı seçimi sonucuna ait birinci kararında Erdoğan’ı 13’üncü Cumhurbaşkanı olarak nitelendirdiğine, lakin 954 No’lu Kararı ile ilgili bu karardan “13’üncü” ibaresinin kaldırılmasına ve tutanağın buna nazaran düzenlenmesine karar verdiğine işaret etti. Üstelik YSK’nın bu değişikliğin münasebetini ortaya koymaktan da kaçındığını belirten Kanadoğlu, “Bu değişiklik, YSK’nın mevcut cumhurbaşkanının aday olup olamayacağına ait vereceği karara dönük bir ipucu olarak görülebilir” görüşünü lisana getirdi.
Kanadoğlu, benzeri bir durumun Cumhurbaşkanlığı internet sitesinin “Cumhurbaşkanlarımız” listesinde Erdoğan isminin bulunmaması ve biyografisinde kendisinden “Cumhurbaşkanlığı Hükûmet Sistemi’nin birinci Cumhurbaşkanı” olarak bahsedilmesinde de yaşandığını belirterek “Bu çeşit değerlendirmeler Anayasa’nın üstte belirtilen açık kararlarına terslik teşkil eder. Sonuç prestijiyle mevcut Cumhurbaşkanının yine aday olabilmesinin tek koşulu Meclis’in seçimleri yenileme kararı almasıdır” dedi.
Şule Özsoy Boyunsuz: İki devir sonu iktidarın kişiselleştirilmesine karşı düşünüldü
Galatasaray Üniversitesi Hukuk Fakültesi öğretim üyesi Prof. Dr. Şule Özsoy Boyunsuz da cumhurbaşkanının halk tarafından seçilmesine yönelik 5678 sayılı ve 31 Mayıs 2007 tarihli Anayasa Değişikliği Hakkındaki Kanun ile “Cumhurbaşkanının misyon mühleti beş yıldır. Bir kimse en fazla iki kez Cumhurbaşkanı seçilebilir” kuralının Anayasa’nın 101’inci unsuruna eklendiğini anlattı.
6271 sayılı Cumhurbaşkanı Seçimi Kanunu’nun da 19 Ocak 2012 tarihinde düzenlemeyi motamot tekrarladığını anımsatan Boyunsuz, şöyle konuştu:
“6771 sayılı 2017 tarihli Anayasa Değişikliği Hakkındaki Kanunun ile cumhurbaşkanlığı hükümet sistemine geçmek hedefiyle birçok husus tekrar düzenlense de 101.maddedeki vazife mühleti ve periyot sonuna ait karar motamot bırakılmıştır. Gerçekten karar 2017 değişiklikleri ile gelmediği için, doğal olarak 6771 sayılı Kanun’un münasebetinde de bu kurala ait bir açıklamaya rastlanılmamaktadır. Demek ki bu düzenleme Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi’ne has değildir. Özet olarak devir mühleti sonunun 2017 prestijiyle başlayacağına ait savlar hukuken geçerli sayılamaz. Çünkü, kural 2017 de değil 2007’de getirilmiştir.”
2017 değişiklikleri sırasında mevcut cumhurbaşkanının bir evvelki periyodunun sayılmayacağına ait bir geçiş düzenlemesinin yapılmadığını belirten anayasa hukukçusu Boyunsuz, “Yani Anayasa’da, daha evvel misyon yapan Cumhurbaşkanları için devir hududunun hangi tarihten başlanılarak hesaplanılacağına ait özel, süreksiz bir düzenleme bulunmamaktadır. Bahsedilen kurala ait istisna fakat bir süreksiz geçiş düzenlemesiyle getirilebilirdi. Bu yok olduğuna nazaran, geçmiş cumhurbaşkanları da dâhil tüm vatandaşlar aday gösterildikleri tarihte yapılacak bir hesaplamayla mevcut karara tabidirler” dedi.
Cumhurbaşkanlığı hükümet sisteminde vazife mühleti sonunun iki devir olduğunu belirten Boyunsuz, “daha evvelki hükümet sistemlerinde yapılan vazifeler sayılmamalıdır” argümanına ise şu karşılığı verdi:
“Görev mühleti ve yetkilerin birlikte yenilendiği mantığına dayanan bu argümanı destekleyecek açık bir karar mevcut değildir. Hiç kimse kendi akademik fikrini anayasanın açık kararının üstüne koyamaz. Hukuk normları okunduklarında taşıdıkları açık mana görmezden gelinerek yorumlanmaz. Fakat bir mana meçhullüğü halinde normun hedefi dikkate alınarak lafzının manalandırılması yoluna gidilebilir.”
“Kaldı ki; periyot mühleti hududu, halk tarafından seçilmiş olmanın verebileceği kuvvetli tesire, iktidarın ferdileşmesi tehlikesine karşı düşünülmüştür” diyen Boyunsuz, bu sebeple de devir mühleti sonunun cumhurbaşkanını halkın seçeceği düzenlemesiyle geldiğini kaydetti. Boyunsuz, şunları kaydetti:
“Cumhurbaşkanının halk tarafından seçildiği fakat yetkilerinin çok değiştiği birçok hükümet sisteminde emsal periyot sonları mevcuttur. Başkanlık, yarı başkanlık hatta cumhurbaşkanının halk tarafından seçildiği parlamenter sistemlerde vazife müddetini sınırlamak, iktidarın kişiselleşmesine karşı hayli yaygın olarak kullanılan bir formüldür. Bir hükümet sisteminde gerekli olup öbüründe gerekli olmayan bir düzenleme olarak görülemez. İki devir kuralının tek istisnası ise AY 116/3.md ile getirilmiştir. Kendi iradesi dışında seçimler yenilenirse ve cumhurbaşkanı da ikinci devrindeyse bir sefer daha seçimlere katılabilir.”
Boyunsuz, Anayasa Mahkemesi’nin 2012 tarihli kararıyla rastgele geçiş kararı konulmadığı takdirde iki periyot kuralının eski ve yeni cumhurbaşkanları için hem bir hak hem de bir vazife sonu olduğunu kuşku götürmeyecek halde tespit ettiğini kaydetti.
Necmi Yüzbaşıoğlu: Cumhurbaşkanının legalliği için aday olmamalı
Galatasaray Üniversitesi Hukuk Fakültesi Öğretim Üyesi ve anayasa hukukçusu Prof. Dr. Necmi Yüzbaşıoğlu da Erdoğan’ın Cumhurbaşkanlığı adaylığı konusunda iki yorumun öne çıktığını kaydetti. Anayasanın 101’inci unsurunun tek başına temel alınması durumunda Erdoğan’ın yine aday olamayacağını belirten Yüzbaşıoğlu, “Buna lafzi/sözel yorumdur. Bir kimse dediğine nazaran, evvelden Cumhurbaşkanı olanlar da bu kurala tabidir. Anayasa değişikliği yapıldığı sırada misyondaki Cumhurbaşkanı için ahenk kararı konulması gerekirdi. Aslında anayasa koyucu, anayasaya süreksiz karar de koymamış. Bu maddeyi okursanız çok açık” dedi.
İkinci yorumun ise statü hukuku olduğuna işaret eden Yüzbaşıoğlu, buna nazaran Erdoğan’ın yine aday olabileceği görüşünün savunulduğunu belirtti. 2007’deki anayasa değişikliğinde Cumhurbaşkanına ait yemin hariç bütün hususlarının değiştirildiğini belirten Yüzbaşıoğlu, şu değerlendirmeyi yaptı:
“Eskiden tarafsız Cumhurbaşkanı statüsü vardı. Yetkisiz, sorumsuz, hakem sıfatında bir Cumhurbaşkanı misyon yapıyordu. 2007’deki değişiklikle birlikte yeni bir statü geldi. Münasebetiyle nereden baktığımıza bağlı. Bunu yeni bir sistem olarak kabul edersek, 5+5’tir vazife müddeti. Parlamenter sisteminin tarafsız cumhurbaşkanı sıfatıyla, halkın seçtiği Cumhurbaşkanı statüsü farklı. 2007’yi yeni statüyü kabul edebilir.”
“Cumhurbaşkanı tekrar aday olabilir” denildiğinde bu hususta bir tartışma yaşanacağını anımsatan Yüzbaşoğlu, “Bu da Cumhurbaşkanının yasallığı açısından tartışma yaratacaktır. Tekrar seçilebilir çok rahat söylenebilecek bir yorum değildir. Anayasaya karşıtlık telaffuzunun doğruluk hissesi var. Bu türlü bir tartışma kabul edilebilir değil Cumhurbaşkanının yasallığı açısından. Cumhurbaşkanının durumunu en ufak tartışmaya açmaması gerekir. Bu nedenle Cumhurbaşkanının yine aday olmaması gerekir” değerlendirmesini yaptı.
Yüzbaşıoğlu, “statü hukuku” açısından bahse bakıldığında ise Anayasa Mahkemesi’nin 2012 tarihli bir kararını örnek gösterdi.
AYM’nin Gül devrindeki misyon hududu kararı
Yüzbaşıoğlu’nun işaret ettiği karara göre Abdullah Gül, 2007’de yürürlükte olan anayasaya nazaran bir seferliğine yedi yıllığına Cumhurbaşkanı seçildi. Lakin kısa mühlet sonra anayasa değişikliği yapılarak cumhurbaşkanının halkın seçmesi ve misyon mühletinin beş yıla düşürülerek iki kere seçilmesinin önü açıldı. Fakat o devir TBMM’de kabul edilen Cumhurbaşkanı Seçim Kanunu’nun süreksiz 1’inci hususuyla “11’inci Cumhurbaşkanı’nın misyon müddeti yedi yıldır. 31 Mayıs 2007 tarihli ve 5678 sayılı Türkiye Cumhuriyeti Anayasasının Birtakım Unsurlarında Değişiklik Yapılması Hakkında Kanunun yürürlüğe girdiği tarihten evvel seçilen Cumhurbaşkanları, iki kez seçilememeleri kuralı dâhil Anayasa’nın değişiklik öncesi kararlarına tabidir” kararı getirildi. Böylelikle Abdullah Gül’ün ikinci kere adaylığının önü kapatılmak istendi. Anayasa Mahkemesi, açılan iptal davasında Gül’e ikinci sefer seçilme yasağı getiren kuralı iptal etti. Mahkeme, Cumhurbaşkanı’nın misyon mühletinin 5 yıla düşürülmesine rağmen Gül’ün vazife müddetinin de eski düzenlemeye nazaran yedi yıl olduğunu kabul ederek “11’inci Cumhurbaşkanı’nın vazife mühleti yedi yıldır” kararının iptal talebini reddetti.
Yüzbaşıoğlu, AYM’nin Abdullah Gül devrindeki kararında tekrar seçilme konusunda yedi yıl “statü hukuku”nun uyguladığını kaydederek “Böylece Abdullah Gül’ün önünü açan bir karar verdi” dedi. Yüzbaşıoğlu, “Statü yorumu, kamu hukuku statü hukukudur. Bir teminattır. Lakin yani bir kimse dediğine nazaran, anayasanın kararına bakarım, evvelce de seçileni süreksiz kararla bunu başka tutmadığına nazaran iki defa seçilemez kuralına tabidir. Aday olamaz diyebilir. İki ihtimal de var. Lakin bu türlü bir tartışmanın içinde Cumhurbaşkanının aday olmaması gerekir” değerlendirmesini yaptı. Yüzbaşıoğlu, iki devir sınırlamasının bir maksadı olduğunu, uzun süren iktidarların kirlendiğini, kibirlendiğini, yozlaştığını ve mental zehirlenme yaşadığının bilimsel çalışmalarla ispatlandığını vurguladı.