Kullandığı ve hepsine farklı ayrı hayat kıssası yazdığı farklı isimlerle çeşitli tiplerde eserler vererek geniş bir cihan yaratmıştı Fernando Pessoa. Alberto Caeiro, Alvaro de Campos, Ricardo Reis, Bernardo Soares vd. olarak karşımıza çıkarken bazen de direkt beliriyordu. Yabancılaşma ve kimlik sıkıntısını çabucak her metninde ve şiirinde bir biçimde hissettiren muharririn soyadının Portekizcede “kimse”, “maske” ve “oyun” manasına gelmesi de ironikti. Hatta birtakım eleştirmenler, müellifin kimlik takıntısı yaşadığını ve bu yüzden öbür isimlerle var olmayı tercih ettiğini söylemişti. Bu, işin dedikodu faslı. Değerli olan, Pessoa’nın şiir ve metinleriyle dünyaya ne anlattığıydı.
Tabiatın yalınlığının, insan tarafından karmaşıklaştırılan ömürle boğulduğunu gerek açıkça gerek satır ortalarında belirtmişti. “Yaşamak bir oburu olmaktır” dediği ‘Huzursuzluğun Kitabı’, Pessoa’nın Bernardo Soares imzasıyla kaleme aldığı ve hem bir hapsoluş hem de özgürlük anlatısıydı. Tıpkı vakitte yadsınan ya da üstü ihtimamla örtülen gerçeklik ile hayallerin tansiyonunun bir yansımasıydı.
Alexander Search ve Charles Robert Anon ise Pessoa’nın felsefi kimlikleri olarak karşımıza çıkıyordu. Başlattıkları tartışmalar, yirminci yüzyılda sanat-felsefe yakınlığına ivme kazandırmıştı.
Tarihe, siyasete ve mitolojiye merakı şiirlerine, denemelerine ve seyahat yazılarına sızan Pessoa, “kendinin meçhulü adam” diye nitelenmişti. Anlatılarının dağınıklığını bir sanata dönüştüren, fikirler ve kentler ortasında gezinen, miras olarak yüzlerce sayfalık metin bırakan, hayali kimlikler ve dostlar yaratan, yazmayı var olmayla bir tutan, benliğinden uzaklaşırken aslında kendinden öteki yerde bulunmayan, “umutsuzluğun eşiğinde yazıyorum” derken “deliliğiyle” övünen, okuru düzlüğe çıkardığı üzere uçurumun eşiğine de getiren, Martin Lopez-Vega’nın “kimse onun kadar çok dünyaya gelmemiştir” dediği Pessoa’yı epey detaylı bir biyografiyle karşımıza getiriyor Richard Zenith.
METAMORFOZA UĞRAYAN YAZAR
‘Başıboş Bir Seyahatten Notlar’ başlığıyla kitaplaştırılan metinlerinden birinde Pessoa şöyle diyor: “Daha çocukken etrafımda kurmaca bir dünya yarattım, asla var olmamış dostlar ve tanışlar toplamaya eğilimim vardı (onlar mı yoktu, yoksa olmayan ben miydim, düzgün anlamış değilim. Her mevzuda olduğu üzere bu bahiste da dogmatik olmayalım).”
Kaleme aldığı biyografide işte bu ana yolu ve ona çıkan orta yolları izleyen Zenith, yaşarken çok sefer dünyaya gelen, öteki öbür kimliklere bürünen, 1935’teki vefatından sonra bıraktığı metinlerle âdeta yine doğan Pessoa’yı anlatırken onun hem sıradan hayatına hem de bu yalınlığa karşın güç anlaşıldığına vurgu yapıyor. Öldükten sonra bulunan ve yayımlanan metin ve şiirleriyle ölümsüzlüğe kavuşan Pessoa’nın “yazmak için yaşadığının” da tekrar bu süreçte anlaşıldığını söylüyor Zenith.
Şair, denemeci, müellif ve eleştirmen olarak kendini var eden Pessoa’nın kaleme aldıkları, kullandığı mahlaslar ve onlara yazdığı ömür hikayeleri üzere çeşitli. Portekiz vatandaşı olan, çocukluğu Güney Afrika’da geçtiği için İngilizce düşünüp yazmaya alışan ve Portekizceyi ikinci lisanı üzere gören Pessoa’nın çoğulluğunu anlamak güç değil aslında. Bir yandan da Zenith’in dediği üzere bu durum, onu gizemli kılıyor. Edebiyata, ideolojiye, bilime, siyasete, dine ve astrolojiye meraklı, özel hayatından pek bahsetmeyen bu adam, birtakım yanlış anlamaları sayesinde Portekiz’in kitaplara meraklı diktatörü Salazar’ın ilgisini çekiyor, hatta devlet takviyeli bir ödül bile kazanıyor. Öte yandan, “milliyetçi şair” olarak anılmasına karşın Salazar’ın kukla meclisinin çıkardığı “kanunları” eleştiriyor. Haliyle Zenith soruyor: “Kimin tarafındaydı? Bunu kimse kesin olarak bilmiyor üzereydi.”
Babasını ve kardeşini erken yaşta kaybeden, annesinin ikinci evliliğiyle bocalayan, Güney Afrika’da bir yabancı olarak yaşayan, Lizbon’a geldiğinde yabancılığının ikinci evresine geçen ve üniversiteyi yarıda bırakan, kendini yazıya veren ve yayınevi kurma hayali suya düşen, kâtip olarak çalışırken sekreter Ophelia Queiroz’a gönlünü kaptıran, mistisizme ilgi duyan ve büyücülerle tanışan Pessoa’nın hayranlık uyandıran, merak edilen ve kimi taraflarıyla oldukça kapalı ömrünü anlatıyor Zenith. Edebî telaffuzunu ve şiirlerini “hile”, “oyun” ve “anlam savruluşları” üzerine kurduğunu; bunun da hayatıyla bir ölçüde paralellik gösterdiğini hatırlatıyor. Anımsattığı öbür bir şey daha var: “Yazar olarak Pessoa bir volkan üzereydi, sözcükler akmaya başladığında elinin altında ne tıp bir kâğıt varsa onu kullanırdı; tek yapraklar, defter sayfaları, sık gittiği kafelerin antetli kâğıtları, ajandalardan ya da takvimlerden koparılmış sayfalar, çizgi romanların ya da el ilanlarının art yüzleri, kitap şömizleri, kartvizitler, zarflar ve birkaç gün ya da birkaç yıl önceye ilişkin metin taslaklarının kenar boşlukları. Bunların hepsini büyük ahşap sandığa atmıştı, dünyaya bıraktığı miras buydu. Metin hazinesinin envanterinin oluşturulması ve kapsamlı bir biçimde yayımlanması, akademisyenlerin ve kütüphanecilerin onlarca yıllık çabalı çalışmalarıyla mümkün olabildi ve hacmi, kalitesi ve çeşitliliğiyle hepimizi hayrete düşürdü.”
Pessoa, Richard Zenith, Mütercim: Can Sezer, 972 syf., Everest Yayınları, 2024. Kendini bir çeşit metamorfoza uğratan, kendisinin heteronimlerini (hayali karakterler) yaratan Pessoa’nın, yazmaya başladığı çocukluğundan itibaren hem benliğiyle hem de okurla bir oyuna tutuştuğunu söylüyor Zenith: “Oyun sırf edebiyatla ilgili değildi. Pessoa kendi kimliğini heteronim sistemi üzerine kurmuştu. Bunu yaparken sadece kişiliğinin istikrarsız yapısını kabullenmekle kalmıyor, birebir vakitte bu dengesizliği benimsiyor ve lisan aracılığıyla bedene getiriyordu. Heteronimlerin bir kuantum alanındaki partiküller üzere birbiriyle dinamik bir tansiyon içinde varlığını sürdürmesi nedeniyle tabiatı gereği barındırdığı meçhullüğü gizlemeye çalışmadan, benlik hissine sözcüklerle varlık ve biçim kazandırabiliyordu. Bazen paralel fakat çoğunlukla farklı taraflarda ilerleyen bu kişilikler, hem birbirini tamamlıyor hem de birbiriyle çelişiyor ve rekabet ediyordu.”
‘SAHTENİN ESTETİĞİ’
Zihnini ve etrafını kuşatan kaostan kendine nazaran bir sistem yaratan, yazdıklarına hayatıyla ilgili ipuçları sıkıştırmayı ihmal etmeyen, lisan ve anlatım âşığı Pessoa için okumak ve yazmak âdeta ibadet üzere. Ailesinin, hayatının, çocukluğunun, ilkgençliğinin, kendini hep huzursuz ve yabancı üzere hissetmesinin onun yazdıklarına yansıdığını söylüyor Zenith.
Yetişkinliğinde de çocukça davranan ve bunu edebî oyunlarla bir “düzene” oturtan Pessoa’nın küçük yaşta çektiği ıstıraplara ve savruluşlarına, ilkgençliğinden itibaren başlayan huzursuzluk ve tıpkı anda birden fazla şeyle uğraşma tutkusu ekleniyor.
Zenith’e nazaran yaşadıkları, metinleri, heteronimleri ve hayali dostları Pessoa’nın oyuncağı hâline geliyor. Yalnızlığı ve düşünmeye ayırdığı uzun vakitler ise ürettiği her şey için itici bir güce dönüşüyor. “Uyanıkken gördüğü düşlerin gerçekliğine ve duygusal açıdan kuvvetine inanmamızı isteyen” Pessoa, tam bir oyunbaz olarak çıkıyor karşımıza.
Dünyanın dışında yaşamasına karşın metinleriyle dünyaya katılan Pessoa, Zenith’e nazaran “başkası” ve “çoğul” olarak hayatı, insanları ve yerleri anlamaya çalışıyor. Şiirleriyle ve “emniyetli, dünyadan uzak bir sığınak olan düzyazılarıyla” hem bunları hem de kederlerini ve hayallerini anlatmaya uğraşıyor.
Pessoa’nın oyun merakının ve hünerinin sırf edebiyatla sonlu olmadığını; at yarışının, futbolun ve kriketin bu yeteneğini beslediğini hatırlatıyor Zenith. Lakin bunların hiçbiri, “sahtenin estetiğini yarattığı” sözcük oyunlarının yerini tutmuyor elbette: “Sözcüklerin pek çok muharrir için yarı doğaüstü nitelikler taşıdığı doğruysa bu, Pessoa için harikulâde sonuçlar içeren bir gerçekti. Sözcükler sadece alternatif dünyaların kapılarını açmakla kalmıyor, tıpkı vakitte mevcut dünyayı, hatta kendi kişiliğini bile dönüştürebiliyordu. (…) Pessoa sırf edebiyatla değil birebir vakitte kendisiyle ilgili deneyler yapıyordu.”
‘İFLAH OLMAZ BİR JONGLÖR’
Zenith, Pessoa’nın heteronimleriyle kurduğu ve oyunlarla büyüttüğü söylemi için “değişen kişiliklerden ve edebî işbilikçilerden oluşan şahsi tiyatro” diyor. Bu tiyatroda denemeler, şiirler ve modül kesim notlarla pek dışına çıkmadığı Lizbon’da yaşayan müellif, “hayatını edebiyata dönüştürürken edebiyatını dünyaya sunmayı deniyor.” Zenith, bu çabayı en düzgün anlayan kişinin Mario de Sa-Carnerio olduğunu; ikilinin yapıtlarında birbirine yer vererek dünyaya seslendiği notunu düşüyor. “Cümle benim biricik gerçeğimdi” diyen Pessoa’nın, yazma ve yaşama biçimine uygun bir durum bu.
Portekiz’i ele geçiren askerî cuntanın faaliyetleri sırasında, ilerlemeyen bir aşkın ortasında ve başarısız yayıncılık teşebbüslerinin akabinde arka arda metinler kaleme alırken New York’ta, Berlin’de, Londra’da ve Paris’te bulunduğu periyotta Lizbon’daki yalnızlığını özlediği günlerde cümlelerinin özünü “bezginlik ve sıkıntı” oluşturuyor. Vefatından bir gün önce, 29 Kasım 1935’te yazdığı cümle ise Pessoa’nın huzursuzluğunun, bezginliğinin ve gizemli yanlarının tepesi âdeta: “Yarının ne getireceğini bilmiyorum.”
Kendini devamlı kurup çoğaltan ve heteronimleri aracılığıyla kendisiyle zıtlaşan, kararsızlığıyla ve bitmek bilmeyen yazma dileğiyle nam salan Pessoa… Farkında olduğu gerçeklere karşın hayalperestliği elden hiç bırakmayan oyun ve bulmaca meraklısı Pessoa… Kendini “kültürel kurtarıcı” olarak gören, etrafında yaşananlara da yıldız haritalarına ve astrolojiye de merak duyan Pessoa… Şiirlerinde aşkı anlatmasına karşın Ophelia Queiroz karşısına çıkana dek aşktan uzak duran, onunla da huzursuz ve istim üstünde bir aşk yaşayan, yarattığı heteronimleri tarafından hapsedilmeyi istemeyen Pessoa…
Zenith, “iflah olmaz bir jonglör” dediği müellifin çoğulluğunu arayışlarıyla, kaçışlarıyla ve “Ben kimim?” sorusuna bulmaya uğraştığı cevaplarla anlatıyor.