Emirhan Durmaz
İZMİR – İktidar ve muhalefetin özel bir kıymet atfettiği ve halkta da büyük bir coşkuyla beklenen 2023 seçimlerinin birinci tipi geride kaldı. Seçim sonuçlarının sosyolojik tahlilini Dr. Ozan Aşık ile konuştuk.
‘2023 SEÇİMLERİNE İDEOLOJİ VE KÜLTÜREL KİMLİK DAMGA VURDU’
Seçim sonuçlarına ait hangi sosyolojik fenomenler öne çıktı, yorumunuz nedir?
2023 seçimlerine ideolojinin ve kültürel kimliğin damga vurduğunu söyleyebiliriz. Burada kültürel kimlikten kastım ömür şekli, inanç sistemi, pahalar, yasaklar, adetler, toplumsal bağ biçimleri… Her birini buraya alabiliriz. Türkiye’deki İslami muhafazakarlık üzere makul bir kültürel topluluğun gündelik hayat rutininde, dindar Müslümanların vakit içerisinde geliştirdiği alışkanlıklar, vücut pratikleri, kullanılan lisan ve semboller bu insanların kültürel kimliği oluşturur. Kültürel davranış, pratik ve tavırdan doğan kültürel kimlik toplumsal bir habitusta söz bulur ve toplumsal hayatı anlamada bir bakış açısı sunar. Ben Erdoğanist bir politik habitusun var olduğunu düşünüyorum. Habitus dediğimiz şey ise Bourdieucu bir kavram olarak; insanların toplumsallaşma sürecinde ailesinden, medyadan, içinde bulunduğu topluluklardan kültürlenmesi, makul eğilimler ve düşünüş biçimleri geliştirmesidir. Bahsini ettiğim politik habitus ise iki temel ögeye dayanıyor: Birinci olarak AKP, hâlâ 28 Şubat sürecini kullanıyor. Buraya dair hafızayı taze tutuyor. İkinci olarak ise siyasi başkan Erdoğan, bu kültürel ömür alanının bedellerini ve hayat biçimini politize ediyor ve tekrar üretiyor.
‘POLİTİK BİR İDEOLOJİ OLARAK ERDOĞANİZM’
Sözünü ettiğiniz Erdoğanist politik ideolojinin temel ögeleri nelerdir?
Esasen bu da halk teorileri ve kültürel kimlik olmak üzere iki temel ögeden oluşuyor. Kültürel kimliği üstte anlatmaya çalıştım. “Halk teorileri” dediğimiz birinci öge; siyasetin ve devletin ne olduğuna, siyasi olaylara ait açıklamalar. Bu açıklamalar aslında ispatlı bilgiden çok belli bir topluluğun varoluşsal, sağduyuya dayanan inançlarıdır. Erdoğanizmdeki halk teorisi, bildik kutsal devlet baba, güçlü başkan kültü, güçlü devlet, otoriterlik, dışarıda düşman Batı’ya, içeride “vatan hain”lerine karşı varoluşsal pozisyonlanma gereksinimi hissettiren milliyetçiliktir. Erdoğan, yaklaşık 10 yıldır tesirli bir biçimde hem kendi telaffuzlarıyla hem de medyayı kullanarak bu iki ögesi politize edip ülkenin yarısını kendi siyasi gündemine nazaran mobilize etmeyi başardı. Erdoğanizmde kültürel kimlik, devlet ve siyasete dair halk teorisinden daha güçlü olduğunu düşünüyorum. Bu bağlamda, bir temel katman ve iki çeper halkadan oluşmak üzere Erdoğanizmi takip eden üç kesitin var olduğunu düşünüyorum. Birinci büyük kısım, ideolojinin iki ögesiyle da kendini özdeşleştirmiş. Bu kısım, Erdoğanistlerin merkez bloku. Şuurlu bir politik özne olarak Erdoğanizmi destekliyorlar ve inşa ediyorlar. Bu kısma genelde “Milliyetçi mukaddesatçılar” da deniyor. Lakin bu kalabalık küme içinde ümmetçi İslamcı bir kesim de var. Ümmetçi kesim karşısında daha milliyetçi olan kesim, AKP’nin siyasal İslamcı siyasetleri karşısında MHP’ye kayabiliyor. Tam da bu nedenle MHP’nin yüzde 10 oy almasına şaşırmamak gerekiyor. Zira, HÜDA PAR sorunundan ötürü kızan veyahut diğer bir münasebetle AKP’ye küsen milliyetçi katman Erdoğan’ı desteklemeye devam ederken parti tercihinde MHP’ye kaydı.
‘İKİ KÜME DAYANAĞINI SÖYLEMEKTEN ÇEKİNDİ’
Dr. Ozan Aşık
Öte yandan ideolojik dayanak kümesinin çeperindeki birinci kesim halk teorilerini desteklemiyor hatta devletin yönetiliş biçiminden şikayetçi olabiliyor lakin kültürel kimlik bağıyla Erdoğan’a bağlı. “Endişeli muhafazakarlar” olarak da nitelendirilen bu kesim, makul kazanımları kaybetmek istemiyor. Kazanımlar derken, hem az evvel de değindiğimiz 28 Şubat süreci hafızası, başörtüsü mağduriyetlerinin giderilmesi üzere bahislerdeki kazanımlardan hem de ekonomik olarak elde edilen kazanımlardan bahsediyorum. O denli ki, bu kesitin birçok üyesi üst gerçek sınıfsal hareketini bu kimliğe sahip olmaya borçlu. Son olarak ikinci çeper ise, dindar olmayan hasebiyle birebir kültürel kimliği paylaşmayan lakin eğitimde, medyada, kültürel alanda dindar İslami kültürel kimliğin politizasyonunu rahatsız bir tehdit olarak görmeyen; Erdoğanist halk teorilerini benimsemiş, “dış güçlerle kim aşık atacak” diyen Erdoğan’ı “vatanı koruyan lider” olarak gören kesim. Bu kesim, muhalif siyasi cepheye en hafif manada ya güvenmiyor ve onu ehil görmüyor, ya da en ağır tabirle muhalefeti “terörist” olarak gören popülist-kutuplaştırıcı söylemi kabul ediyor. Ben, ikinci çeper ile üçüncü çeper kümedeki “hafif” kesitin farkında olarak ya da olmayarak Erdoğanizme kaydıklarını düşünüyorum. Bu iki küme, seçim anketlerinde Erdoğan’a verdikleri dayanağı tabir etmekten çekinmiş de olabilir.
‘ÖNEMLİ OLAN TOPLUMSAL YARDIMLARIN NASIL YORUMLANDIĞIDIR’
Bu tezahürü açıklamak için kültürel kimlik kâfi mi? Örneğin AK Parti’nin toplumsal yardımlar aracılığıyla iç talebi canlı kılması durumunun tesirinden kelam edilemez mi?
Öncelikle, hala hatırlarım geçmişte bir çalışmamda iştirakçi şöyle bir cümle kurmuştu: “Ekmek karın doyurur, dava ise ruhu doyurur”. İşte Erdoğan, kitleyi çok çabuk davaya yönlendirebiliyor, bunu söylememiz gerekir. Kişinin her şeyi vardır lakin kendini fakir görebilir, veya kişinin hiçbir şeyi yoktur ancak kendini fakir görmez. Benim burada daha açıklayıcı olduğunu düşündüğüm “göreli yoksunluk” olgusu, Marksist manada bireyden bağımsız yapısal ve sınıfsal bir sosyolojik durum olabileceği üzere, bireyin mana dünyasına nazaran şekillenen kültürel izafi bir his ve fikirdir. Hasebiyle bir yandan şunu sormak lazım: Erdoğanistler ekonomik krize karşın kendini ne kadar mahrum görüyor? Öte yandan, bahsini ettiğimiz kitleye birebir yardımların hükümet değişikliği halinde de devam edeceği söylense de bir oynama olmayabilir. Zira, Erdoğan’dan yardım almak farklı bir manaya tekabül ediyor. Yani burada insanların aldığı yardımı nasıl yorumladığına bakmamız gerekir. Yardımı alırken devletin siyasetleri yüzünden bu yardıma muhtaç olduğunu mu düşünüyor, yoksa kendisine yardım ulaştıran devletin ne kadar şanlı olduğunu mu düşünüyor? Bu sebeple elbette ki birçok açıdan farklı etken ortaya konulabilir lakin ben temel belirleyici etmenin kültürel kimlik olduğunu düşünüyorum.
‘MUHALEFET ERDOĞANİZMİ YIKMAK İSTİYORSA HALK TEORİLERİ ZAYIFLATILMALI’
Öyle sanıyorum ki, içinden çıkılamaz bir durumdan kelam etmiyorsunuz. ‘Ne yapmalı’ sorusuna nasıl cevap verirsiniz?
Öncelikle devletin ne olduğuna ve nasıl olması gerektiğine dair halk teorileri zayıflatılmalı. Orta jenerasyon ve eski kuşak daha güçlü bir önder arayışındayken, yeni kuşak daha kadro ruhu odaklı, yatay düzlemde hareketi seviyor. Öte yandan yeni kuşak daha akışkan, gelip süreksiz ve süratli örgütlenip mobilize oluyor. Bu nedenle “yüce lider”i manalı bulmuyor. Münasebetiyle başkansız ve yeni bir sisteme ikna edecek bir muhalefet Erdoğanizmi yıkabilir. Bununla birlikte ben toplumun de facto (fiilen) bölündüğünü düşünüyorum. Bugün Bayburt’un köyündeki birisi nasıl ki başkanını zirvede gördüğünde “devlet benim, ben devletim” diyorsa, 90’lı yıllarda da sekülerler/Kemalistler bu türlü görüyordu. İşte bu çarkın kırılması gerekiyor, telaşlı muhafazakarların da samimi bulacağı bir seçenek gerekiyor. Üçüncü bir yolun, iki cepheden de oy alarak gelebileceğine inanıyorum ben. Bu bağlamda kozmik bedeller üzerinden her iki tarafta da karşılık bulacak kodların kullanılması gerektiğini düşünüyorum. Bir öbür yandan, örneğin 20 sene sonra politik ortamın ve toplumun nasıl hal alacağına ait şimdiden çalışmaların yapılması, buraya dair projeksiyon tutulması ve buna uygun genç takımların şimdiden yetiştirilmesi gerekiyor.